Rozpoczęcie nauki szkolnej to bardzo ważny moment w życiu każdego dziecka. Najczęściej maluchy wyczekują z niecierpliwością tego momentu, ale bywają też dzieci straszone wymaganiami szkolnymi. Niezależnie od nastawienia ważna jest gotowość dziecka do podjęcia regularnej nauki. Dlatego tak często weryfikowana jest dojrzałość szkolna. Warto wspierać przygotowanie dziecka do roli ucznia czy to podczas zabaw w domu, czy na zajęciach przedszkolnych. Wspólny wysiłek zarówno rodziców, jak i nauczycieli (ewentualnie specjalistów) zaowocuje prawidłowym rozwojem dziecka i zagwarantuje mu wiele satysfakcji i prostej radości z późniejszych sukcesów edukacyjnych.
Czym jest dojrzałość szkolna?
Najprostsza definicja podaje, iż dojrzałość szkolna to stopień rozwoju dziecka niezbędny do podjęcia obowiązków, jakie niesie ze sobą życie szkolne. Dziecko powinno przejawiać gotowość do podejmowania i wypełniania obowiązków szkolnych, chęć do uczenia się, pewną samodzielność oraz taki poziom rozwoju fizycznego, umysłowego, społecznego i emocjonalnego, który pozwoli przyszłemu uczniowi przystosować się do nowych warunków oraz zapewni dobre samopoczucie w grupie rówieśniczej i osiąganie sukcesów w nauce szkolnej.
Jakie czynniki wpływają na osiągnięcie dojrzałości szkolnej?
Na dojrzałość do podjęcia nauki szkolnej składają się różnorodne doświadczenia dziecka w sferze rozwoju psychofizycznego, intelektualnego i emocjonalno-społecznego.
Czynniki wpływające na rozwój psychofizyczny
- Czynniki wewnętrzne
- zadatki organiczne — odpowiednie funkcjonowanie układu nerwowego i hormonalnego, a także budowa i funkcjonowanie analizatorów: wzrokowego, słuchowego i kinestetyczno-ruchowego;
- własna aktywność dziecka — potrzeby, zdolności, skłonności, charakter dziecka;
- środowisko geograficzne i społeczne — materialny świat przedmiotów (warunki materialne) oraz otoczenie i wspólnoty, w jakich rozwija się dziecko (szczególnie środowisko rodzinne, przedszkole i szkoła początkowa):
- warunki kulturalne — poziom wykształcenia rodziców, kultura językowa rodziny, potrzeby kulturalne, zasady wychowania dzieci, sposób spędzania czasu wolnego, organizowanie rodzinnego wypoczynku;
- warunki społeczno-psychologiczne — struktura rodziny, świadomość rodzicielska, osobowość rodziców, stosunki między rodzicami, postawy rodziców wobec dzieci oraz atmosfera panująca w domu.
- Czynniki zewnętrzne
- wychowanie i nauczanie — tryb życia i organizowanie działalności dziecka — sposoby kształtowania jego rozwoju, wpływ na poznawanie świata, postawy, sposoby myślenia i formowanie spostrzeżeń, a także działania rozwijające zainteresowania i uzdolnienia oraz wzbogacające wiedzę.
Czynniki wpływające na rozwój intelektualny
- rozwój wrażeń — wzrokowych (czyli różnicowanie barw, ostrość widzenia) i słuchowych (jak wrażliwość na dźwięki mowy ludzkiej czy słuch muzyczny);
- rozwój spostrzeżeń — przeważają wśród nich spostrzeżenia wzrokowe i słuchowe, które są jeszcze chaotyczne, nieuporządkowane, najczęściej związane z działaniem; przeważa również spostrzeganie całościowe; dziecko potrafi odwzorowywać figury geometryczne (koło, kwadrat, trójkąt, prostokąt, romb); doskonali się koordynacja wzrokowo-słuchowo-ruchowa;
- wyobraźnia przekształcenie z mimowolnej w dowolną;
- uwaga — stopniowy rozwój uwagi dowolnej oraz wydłużenie czasu jej trwania na danej czynności (czas trwania uwagi aktywnej wynosi 15-20 min., dziecko lepiej skupia się na zadaniach o charakterze intelektualnym, ale podzielność uwagi jest jeszcze dość mała);
- pamięć — rozwój pamięci bezpośredniej i trwałej, obok pamięci mimowolnej występuje pamięć dowolna (dziecko lepiej zapamiętuje materiał sensowny oraz czynności i zdarzenia o zabarwieniu emocjonalnym);
- mowa — zyskuje charakter sytuacyjny, następuje rozwój mowy kontekstowej, wzbogaca się słownictwo, dzięki temu uczeń lepiej opanowuje strukturę gramatyczną języka ojczystego; pojawia się także coraz więcej pytań, które są wyrazem ciekawości i chęci poznania świata;
- myślenie — dziecko dojrzałe do szkoły potrafi dokonać proste operacje myślowe (analiza, porównanie, identyfikowanie, uogólnianie itp.); pojawia się odwracalność myślenia, wzrost ilości i różnorodność operacji myślowych wpływa na kształtowanie się pojęć.
Czynniki wpływające na rozwój emocjonalny
- uczucia — umiejętność wyrażania uczucia (radości, gniewu, strachu, wstydu, niechęci, zazdrości); łatwe przechodzenie od jednego uczucia do drugiego (np. radość, a za moment wybuch złości); rozwija się zdolność empatii;
- uspołecznienie — wzrasta ilość zabaw zespołowych, dzieci uczą się przestrzegania reguł obowiązujących w grupie, do której przynależą oraz w poszczególnych grach i zabawach.
Dojrzałość szkolna jest uwarunkowana przez wpływ wszystkich podanych czynników. Dzięki równomiernemu rozwojowi i przygotowaniu fizycznemu, emocjonalno-społecznemu, umysłowemu oraz dojrzałości do czytania, pisania i nauki matematyki dziecko może odnosić sukcesy w nauce szkolnej.
Skutki nieosiągnięcia dojrzałości szkolnej
- utrudniony start szkolny
- niepoddawanie się wpływom nauczyciela
- niechęć, brak zainteresowania zadaniami, bierność
- znacznie dłuższa praca przy lekcjach i mierne efekty.
Dojrzałość szkolna — sfery i osiągnięcia
-
sfera fizyczna
- ogólna sprawność ruchowa;
- dobra sprawność manualna oraz niezaburzona koordynacja wzrokowo-ruchowa;
- posługiwanie się nożyczkami (cięcie w linii prostej), lepienie z plasteliny;
- właściwe działanie narządów zmysłów;
- odporność na choroby i zmęczenie — właściwe odżywianie, odpowiednia liczba godzin snu i ruchu na świeżym powietrzu, racjonalny rozkład dnia i zagospodarowanie czasu wolnego;
-
sfera emocjonalno-społeczna
- samodzielność w zakresie podstawowych czynności: mycie, ubieranie i rozbieranie, jedzenie, dbałość o wygląd estetyczny (więcej na temat kolejnych etapów samodzielności dziecka);
- ochota i łatwość do nawiązywania kontaktów z rówieśnikami i nauczycielem;
- umiejętność dostosowania się do norm i zasad obowiązujących w grupie;
- obowiązkowość i wytrwałość;
- odporność na niepowodzenia;
- równowaga psychiczna — umiejętność panowania nad emocjami:
- dzieci nadwrażliwe: wybuchy złości, płacz z błahych powodów, częste konflikty z kolegami, agresja, niecierpliwość,
- dzieci zahamowane: są niepewne, napięte, lękliwe, bierne, niechętnie ujawniają swoje zainteresowania lub ich nie posiadają;
-
sfera umysłowa
- umiejętność opowiadania o sobie (przedstawienie się, podanie wieku, miejsca zamieszkania), o rodzinie, zainteresowaniach, kolegach, ulubionych zabawach itd.;
- posiadanie podstawowego zasobu wiedzy o środowisku, w którym żyjemy, o bliższym i dalszym otoczeniu;
- ochota, a także zapał do nauki
- zainteresowanie książką, pracami plastycznymi (bogate rysunki, właściwie rozplanowane na kartce, umiejętność narysowanie kompletnej postaci ludzkiej; dokładne i estetyczne prace);
- rozumienie tego, co się do niego mówi;
- wypełnianie poleceń;
- swobodne i zrozumiałe dla otoczenia wypowiadanie się (poprawne wypowiadanie wszystkich głosek), opowiadanie, wyrażanie życzeń, zadawanie pytań, wygłaszanie własnych sądów oraz wnioskowanie z własnych doświadczeń życiowych;
- opowiadanie treści obrazka mową zdaniową;
- przygotowanie do czytania i pisania
- umiejętność dokonania analizy oraz syntezy wzrokowej i słuchowej, potrzebnej do różnicowania kształtów, dźwięków, ich rozpoznawania, porównywania, odtwarzania;
- rozumienie znaczenia wyrazów jako odpowiedników słów;
- umiejętność dzielenia zdań na wyrazy, wyrazów na sylaby i głoski;
- posiadanie orientacji przestrzennej, umożliwiającej rozpoznawanie i odtwarzanie kierunków, położenia i proporcji wymiarów odwzorowywanych form graficznych;
- rozwinięta pamięć ruchowa, umożliwiająca przetwarzanie obrazu graficznego na obraz ruchu;
- kontrolowanie wzrokiem własnych ruchów i świadome kierowanie nimi;
- przygotowanie do matematyki
- rozumienie i umiejętność określania stosunków przestrzennych, czasowych i ilościowych w praktycznym działaniu;
- klasyfikowanie przedmiotów według przeznaczenia, kształtu, wielkości, koloru;
- łączenie przedmiotów w zbiory;
- umiejętność dodawania i odejmować na konkretach do 10.
Na podstawie powyższego zestawienia łatwo zauważyć, iż dziecko mające rozpocząć naukę szkolną powinno posiadać szereg umiejętności. Są one niezbędne dla odniesienia sukcesu (na miarę osoby) i odczuwania satysfakcji ze zdobywania wiedzy.
Problemy z dojrzałością szkolną
U większości dzieci uczęszczających do przedszkola lub tzw. „zerówki” gotowość do podjęcia nauki szkolnej dokonuje się niepostrzeżenie i nie wymaga specjalnych zabiegów ani ze strony rodziców, ani ze strony nauczycieli. Przedszkola posiadają szereg kwalifikacji, aby zapewnić wszechstronny rozwój dziecka. Podobny efekt można osiągnąć, świadomie wychowując swoją pociechę i ucząc ją poprzez zabawy rozwijające.
Zdarzają się jednak dzieci, które w wieku 7 lat muszą być odroczone z obowiązku szkolnego. Wymagają one szczególnej troski i fachowej pomocy wspierającej rozwój. O tym, czy dziecko pójdzie do szkoły mimo braku dojrzałości szkolnej, czy zostaje odroczone decydują rodzice, po zasięgnięciu opinii psychologa i pedagoga. Decyzja ta musi być poprzedzona rzetelną diagnozą dziecka, pozwalającą określić jego dojrzałość umysłową, fizyczną, społeczną i emocjonalną.
Bywa też, iż wśród dzieci przekraczających próg szkolny są takie, które wchodzą w obowiązki szkolne, nie osiągnąwszy pełnej dojrzałości szkolnej. W takim wypadku również przyda się specjalistyczna pomoc (np. korekcyjno-kompensacyjna), ponieważ dzieci te narażone są na poważne niepowodzenia szkolne osłabiające ich motywację i obniżające samoocenę.
Literatura
Horsonek M., Wpływ rodziny na dojrzałość szkolną dziecka, „Życie Szkoły” 2001/8.
Prus-Wiśniewska H., Zanim dziecko pójdzie do szkoły, MEDIUM, Warszawa 1995.
Wilgocka-Okoń B., Gotowość szkolna dziecka sześcioletniego, Wydawnictwo Akademickie Żak, Warszawa 2003.
Żebrowska, Psychologia rozwoju dzieci i młodzieży, PWN, Warszawa 1986.
Szczyrba D.: Czynniki wpływające na poziom dojrzałości szkolnej, Tychy, 2003.
Machnik I., Dojrzałość szkolna dziecka, „Bliżej Przedszkola” nr 5.104 maj 2010.
