Świat Mojego Dziecka

Dojrzałość do nauki czytania i pisania nieodłącznie wiąże się z dojrzałością szkolną. Sporo dzieci przed rozpoczęciem nauki w szkole z reguły potrafi czytać proste teksty oraz podpisać się lub odwzorować proste wyrazy. Motoryka mała ucznia jest ukształtowana na tyle, że potrafi on przetworzyć obraz graficzny na ruch. Niemniej pojawia się u dzieci coraz więcej trudności w zdobywaniu wciąż kluczowych dla społeczeństw umiejętności czytania i pisania na dalszym etapie edukacji. Stąd warto mieć świadomość wczesnych symptomów, które mogą je zapowiadać.

Rozpatrując dojrzałość do nauki czytania i pisania, przede wszystkim bierze się pod uwagę 4 obszary rozwoju — rolę mowy, percepcji wzrokowej, analizy i syntezy słuchowej oraz lateralizacji. Wczesna interwencja po zaobserwowaniu nieprawidłowości pozwoli jak najlepiej przygotować dziecko do późniejszej nauki i umożliwi mu lepszy start, a tym samy da satysfakcję z osiągnięć i sukcesów.

Rola mowy

Wiadomo, że dzieci często czytają i piszą tak, jak mówią. Oprócz nieprawidłowości artykulacyjnych, które mogą być przejawem niezakończonego lub opóźnionego rozwoju mowy (nawet przy dość płynnych granicach pojawiania się najtrudniejszych głosek, czyli r, sz, ż, cz, dż), u dzieci można zaobserwować następujące nieprawidłowości:

• skracanie słów — wypowiadanie pierwszej sylaby, pomijanie ostatniej sylaby lub poszczególnych głosek;
  
• spieszczanie mowy;
• przestawianie głosek i sylab w wyrazach.

Dłużej utrzymujące się lub przetrwałe nieprawidłowości będą miały odzwierciedlenie (będą podobnie występować) podczas czytania oraz pisania. A to zaowocuje brakiem dojrzałości do nauki czytania i pisania przed pójściem do szkoły.

Rola percepcji wzrokowej

Wzrok odpowiada za odbiorów wielu informacji z otoczenia, szczególnie wizualnych, dlatego każda nieprawidłowość w jego funkcjonowaniu znajdzie swoje odbicie i w trudnościach szkolnych. Zaburzenia postrzegania (percepcji wzrokowej, czyli rozpoznawania i różnicowania bodźców wzrokowych znajdujących się w polu widzenia) często ujawniają się dopiero w chwili rozpoczęcia nauki czytania i pisania, która wymaga precyzyjnego rozpoznawania liter, czyli porównywania, odróżniania, zapamiętywania. Warto zaznaczyć, iż percepcji wzrokowej nie bada okulista, który zajmuje się badaniem wad wzroku czy chorób oczu.

Zaburzenia percepcji wzrokowej mogą dotyczyć

• zaburzeń koordynacji wzrokowo-ruchowej (zsynchronizowania ruchów oczu z ruchami całego ciała, w efekcie zaburzenie pisma);
  
• stałości spostrzegania (zdolności do postrzegania przedmiotu jako posiadającego stałe właściwości, tj. kształt, wielkość, przynależność do grupy mimo odmiennych wrażeń, np.duży pies i mały piesek; wiąże się to ze szkolnymi problemami z odmianą, np. rzeczowników);
  
• spostrzeganiem figury i tła (problem z wyodrębnieniem tego, co istotne — co jest figurą, od bodźców nieistotnych, będących w tle; przekłada się to na umiejętność skoncentrowania się na szczegółach, na zadaniu);
• spostrzegania położenia przedmiotów w przestrzeni (relacji przestrzennych między obserwatorem a przedmiotem — nad, pod, z przodu, z tyłu, za, obok; w efekcie litery, zdania, cyfry, rysunki, wykresy mogą być spostrzegane przez dziecko w sposób zniekształcony);
  
• spostrzeganie stosunków przestrzennych (zdolność do spostrzegania dwóch lub więcej przedmiotów względem siebie, z czego wynikają problemy z przerysowywaniem figur wg wzoru, trzymaniem się w liniaturze).

Dziecko z zaburzoną percepcją wzrokową natrafia zatem na konkretne trudności w zakresie:

• różnicowania liter podobnych kształtem i wielkością, np. l – ł, c – g, b – p, d – g, m – n, o – a,  l – ł – t itp.;
• odróżniania składu liter w wyrazie, np. sok – kos – rok;
• zapamiętywania obrazu graficznego rzadziej występujących dużych liter ł, f, h;
• oceny aspektu kierunkowego figur i ułożenia ich w przestrzeni — litery i cyfry podobne są z kształtu, lecz inaczej ułożone w przestrzeni, mogą być mylone lub pisane w sposób zwierciadlany; może też pojawić się odczytywanie ich od prawej do lewej.

Dziecko z zaburzoną percepcją wzrokową:

• zniekształca wyrazy podczas czytania
• opuszcza lub powtarza przeczytane elementy
• gubi się w tekście
• wolno przepisuje z tablicy
• pochyla pismo, nie mieści się w liniaturze
• robi liczne błędy w przepisywaniu
  
• długo czyta techniką literowania lub sylabizowania
• czyta wolniej niż rówieśnicy, nierytmicznie, co powoduje słabe rozumienie czytanego tekstu
• po dłuższym czytaniu męczą mu się oczy, skarży się na bóle w okolicy skroni.

Rola analizy i syntezy słuchowej

Sam słuch pozwala nam nie tylko sprawnie się komunikować, ale też warunkuje dojrzałość do nauki czytania i pisania oraz zdobywanie umiejętności pisania i czytania. Przede wszystkim w aspekcie postrzegania słuchowego dźwięków. Równolegle z rozwojem percepcji słuchowej powinna rozwijać się pamięć fonetyczna. Na postrzeganie słuchowe składają się takie czynniki, jak:

• wyróżnianie i odróżnianie od siebie poszczególnych głosek oraz zjawisk prozodycznych (akcent, intonacja, tempo mowy), czyli słuch fonetyczny (wg B. Rocławskiego)
• synteza i analiza fonemowa, logotomowa, sylabowa (w wyrazach) i wyrazowa (w zdaniu).

Zaburzenia percepcji słuchowej przejawiają się najczęściej w postaci:

• trudności w wyodrębnianiu głosek i sylab ze słów, a słów ze zdań — stąd też problemy z rozumieniem poleceń oraz czytanych tekstów
• trudności w różnicowaniu dźwięków mowy — nieprawidłowe brzmienie głosek, agramatyzmy wypowiedzi, błędy w czytaniu
• trudności w scalaniu dźwięków w określone struktury — wyraźnie występuje przy czytaniu
• problemów z zapamiętywaniem słów, form językowych, wierszyków, piosenek
• problemów z koncentracją uwagi na bodźcach słuchowych — duża męczliwość podczas dłuższego słuchania, gorsze rozumienie i zapamiętywanie mowy.

Rola lateralizacji

Lateralizacja ustala się u dzieci do 6 lub 7 roku życia, czyli tuż przed pójściem do szkoły. Jest to przewaga jednej ze stron ciała podczas czynności ruchowych. Lateralizację dzielimy na trzy typy:

• jednorodną — prawo- lub lewostronną (jest to opcja najbardziej korzystna)
• skrzyżowaną — za pewne czynności odpowiada lewa a za drugie prawa półkula mózgu
• nieustaloną — w zakresie ręki i/lub oka.

Najwięcej problemów z czytaniem i pisaniem obserwuje się u dzieci z lateralizacją nieustaloną, skrzyżowaną oraz wymuszoną zmianą leworęczności. Charakterystyczne dla zaburzeń lateralizacji, wpływających na dojrzałość do nauki czytania i pisania, są:

• podobnie jak w zaburzeniach percepcji wzrokowej mylenie liter o podobnych kształtach, lecz innym położeniu względem osi poziomej, np. p – b oraz osi pionowej, np. d – b;
• przestawianie liter;
• opuszczanie lub dodawanie liter, sylab, wyrazów — uczeń czyta wolno, często bez zrozumienia, oraz lustrzane odczytywanie, np. bo=od, bardzo=dardzo, 21=12;
• pismo lustrzane (dotyczy także rysunków);
• błędne odwzorowywanie liter (niedokładne odczytywanie i zapisywanie liter);
• niepoprawny kierunek rysowania i pisania — od prawej do lewej;
• niski poziom graficzny prac plastycznych, tekstów pisanych — wynikający z nieprawidłowego chwytu narzędzia piszącego (zamazywanie rysunku, pisma), nadmiernym lub słabym naciskiem ręki — kleksy, zadzieranie papieru, niespływanie atramentu, brak płynności ruchu.

Gdy dziecko rozwija się wolniej lub w którym momencie jego rozwój zostaje zaburzony, należy zadbać o przywrócenie harmonii. Jest to wspólna praca rodziców, nauczycieli, wychowawców oraz specjalistów, nieraz terapeutów. Niedojrzałość w poszczególnych sferach rozwoju dziecka lub nieosiągnięcie właściwego poziomu umiejętności szkolnych, skazuje dziecko na niepowadzenia i nieraz nieodwołanie zniechęca do szkoły oraz studzi chęć zdobywania wiedzy. Na pierwszym etapie nauczana szkolnego oprócz umiejętności matematycznych należy mieć zatem także na uwadze dojrzałość do nauki czytania i pisania.

Literatura

Horsonek M., Wpływ rodziny na dojrzałość szkolną dziecka, „Życie Szkoły” 2001/8.
Prus-Wiśniewska H., Zanim dziecko pójdzie do szkoły, MEDIUM, Warszawa 1995.
Żebrowska, Psychologia rozwoju dzieci i młodzieży, PWN, Warszawa 1986.
Machnik I., Dojrzałość szkolna dziecka, „Bliżej Przedszkola” nr 5.104 maj 2010.